توان دولتی ها برای حل مسائل همین قدر است؟ - مجله نماشو

شرق در در گفت وگو با چهره های مختلف مالی در تلاش است فرصت های ازدست رفته و پیش رو را بررسی کند.

به اعتقاد مهدی کرباسیان، معاون سابق وزیر صمت، بخش صنعت به تغییر سیاست گذاری احتیاج دارد و اگر پول و وقتی که صرف بخش خودرو یا ارز می شود، برای بخش معدن گذاشته بودند، به نتایج بهتری می رسیدیم. او از سایه جدی سیاست و تحریم بر صنعت ایران می گوید که منجر شده نتوانیم سرمایه گذار خارجی جذب کنیم.

او از فرصت های پیش روی کشور هم سخن گفت. به اعتقاد کرباسیان در دوره جنگ، بازسازی کشور و دوره های بعدی، بحران های جدی کوتاه مدتی در کشور داشتیم که باید از این تجربیات استفاده شود. با توجه به درآمد ارزی که احتیاج داریم، باید درباره صادرات سهل گیری کنیم، از اتاق بازرگانی و صنایع و معادن باید بیشتر استفاده شود و طرف مشورت قرار گیرند و مسئولیت با اختیارات داده شود و بپذیریم بوروکرات های دولتی در این حوزه ها توان بیشتری برای حل مسائل ندارند.

مشروح گفت وگو با مهدی کرباسیان، معاون سابق وزیر صمت، در ادامه می آید.

آیا بخش صنعت در 40 سال گذشته در بعضی جبهه ها پیشرفت مناسبی داشته است یا خیر؟

از شعارهای اصلی در انقلاب، استقلال در عرصه سیاسی و مالی بود. خوشبختانه استقلال سیاسی در این دوران به خوبی عملیاتی شد. می توانم بگویم یکی از مستقل ترین کشورها بوده و هستیم. در استقلال مالی، سیاست های خودکفایی و خوداتکایی در پیش گرفته شد و این سیاست موجب شد در این سال ها برنامه ها در این راستا تنظیم شود.

در بعضی جاها موفقیت های خوبی داشتیم؛ برای مثال درحال حاضر در حوزه پتروشیمی و مواد شیمیایی و استفاده از نفت و گاز برای پیشرفت کشور موفقیت های خوبی داشته ایم. همچنین در حوزه صنایع معدنی و معدن رشد کرده ایم و تا حدی می توان این را گفت که در فلزات آهنی، مس و روی و بعضی محصولات مواد غذایی پیشرفت هایی خوبی به دست آورده ایم و در بعضی محصولات دیگر، صنایع خوبی داریم که نتیجه آن کاهش مقدار و تنوع واردات و افزایش صادرات غیرنفتی است. اگر شرایط صادرات کشور ایران را در سال 1356 و 1357 بررسی و به فهرست اقلام صادراتی توجه کنید، خواهید دید که عمده صادرات کشور شامل فرش یا زعفران، سالامبور و پسته بوده، درصورتی که درحال حاضر وقتی 45 میلیارد دلار صادرات کشور را می بینید، متوجه می شوید که اقلام اصلی صادراتی کشور شامل پتروشیمی، فلزات، صنایع معدنی و محصولات غذایی است و این نشان می دهد که صنایع ما توسعه یافته است.

در دوران سازندگی که خط و خطوط کلی جهت حرکت کشور معین می شد، ریل گذاری درستی برای بخش صنعت انجام شد؟

یک مشکل اساسی که در این سال ها در سیاست گذاری بوده که ناشی از فشار و تفکر سیاسی بوده است، این بوده که بیشتر برای محصولات یا صنایعی سرمایه گذاری شده که جایگزین واردات شوند. این تفکر، تفکری است که در دولت های متعدد پس از پیروزی انقلاب حاصل شده است و هنوز هم چنین تفکری وجود دارد. به همین دلیل کشور پیشرفت های خوبی از نظر کیفیت، قیمت تمام شده و بازارهای صادراتی در خیلی از محصولات ندارد؛ درحالی که دسترسی ایران به انرژی ارزان و دستمزد پایین و قرارگرفتن در حوزه ای با مصرف حدود 800 میلیون نفر جمعیت، شرایط خوبی را برای بخش صنعت مهیا می کند.

برخلاف ایران کشورهای دیگر که مبنای تولید صنعتی را درصدی صادراتی قرار داده و حتی یارانه و تسهیلات به آن اختصاص داده اند، نتایج بهتری کسب کرده اند. می توان مثال ترکیه را که در همسایگی ما قرار گرفته است، اعلام کرد که این سیاست که از زمان آقای اوزال شروع شد، موجب شده است امروز این کشور چندین برابر ایران صادرات داشته باشد و محصولات تولیدی اش قابل رقابت با محصولات پیشرفته اروپایی باشد و از طرف دیگر، قیمت تمام شده مناسبی دارد؛ یعنی ترکیه با کیفیت خوب و قیمت تمام شده پایین صادرات دارد که این فرایند به نفع مصرف کننده آن کشور هم هست. درحالی که سیاست تولید برای جلوگیری از واردات، سیاستی است که ظرف سال ها گذاشته شده و هنوز هم ادامه دارد.

در حوزه کشاورزی به سمت خودکفایی و خوداتکایی رفتیم، اصل فکر صحیح بود، ولی افراطی سیاست گذاری شد و منجر به استفاده وسیع از آب های زیرزمینی و تخریب جنگل و محیط زیست شد. تقسیم زمین های بزرگ به خرده مالکی رسید و در نهایت این رویکرد به کشاورزی کشور لطمه زده است و در چند سال گذشته با کندی دنبال این هستند که این جهتها اصلاح شود و اگر هرچه زودتر اصلاحات اجرائی شود، می تواند صنایع ما رشد جهشی داشته باشد.

در آینده چه فرصت هایی پیش رو داریم؟

ما چند امتیاز بزرگ در کشور داریم. کشوری هستیم که منابع انرژی شامل نفت و گاز، به حد وسیع داریم و این خودش زیرساخت توسعه صنعت را فراهم می کند. از سوی دیگر اطراف ما بازار چند صد میلیون نفری مصرف در حوزه Mena و CIS وجود دارد که اگر صنایع ما کیفی صادراتی باشد، می تواند بازار جایگزین مناسبی برای کشورهای اروپایی و غربی باشد. نیروی تحصیل کرده باهوش به میزان کافی داریم؛ بنابراین به نظر می رسد برای صنعت باید یک استراتژی جدید در نظر گرفته شود.

متأسفانه در این سال ها چند اشتباه اساسی کرده ایم؛ یکی اینکه به نظر می رسد استراتژی بلندمدت یا کامل نبوده یا اجرا نشده و بعضا وزرای صنایع و معادن ما وقت زیادی برای بعضی صنایعی صرف کرده اند که بازده مناسبی در سطح کلان نداشته است و اگر به عنوان مثال وقت و ارز و ریال کلانی که برای خودرو گذاشتند و می گذارند و درصدی از یارانه هنگفتی (سود بازرگانی صد درصد) را که به آن بخش ها اختصاص می دادند، برای معدن و صنایع معدنی می گذاشتند، قطعا کشور می توانست دچار جهش شود یا اگر صادرات در اولویت ویژه قرار می گرفت، شرایط بهتر می شد.

چگونه می توان بخش صنعت را در آینده شکوفا کرد؟

باید بپذیریم حوزه صنعت برای پیشرفت به چند پیش شرط احتیاج دارد. یکی از پیش شرط ها بحث سرمایه است. پیش شرط دوم تکنولوژی و فناوری است. مسئله بعدی این است که این تولید آیا در حوزه رقابت و بازار برای مصرف داخلی و بازار بین المللی جایگاهی دارد یا ندارد. در حقیقت باید در صنعت کشور با توجه به ارزش افزوده و اولویت هایی که ایران می تواند داشته باشد و همچنین ارزش افزوده ایجادشده، سرمایه گذاری شود.

باید بپذیریم در کشور ما در حوزه انرژی نفت و گاز و در حوزه معدن و صنایع معدنی همچنین در حوزه های خدماتی که یکی از مهم ترین آنها صنعت گردشگری است، جایگاه جهشی برای رشد وجود دارد. ما در صنایع کشاورزی بعضا اولویت نداریم بنابراین باید در طرح های کلان کشور این اولویت ها را رعایت کنیم. نکته مهم اینکه باید بپذیریم به لحاظ سرمایه در تمام این سال ها به دلیل سایه جدی سیاست بر اقتصاد و تحریم، دچار محدودیت جذب سرمایه گذار خارجی بوده ایم و هستیم. نداشتن استراتژی بلندمدت صنعتی نیز عامل دیگر بوده است.

بخش دیگر ناشی از مقررات سخت گیرانه و رفتارهایی بوده که با سرمایه گذار خارجی در داخل کشور شده است. یکی از دلایل دیگر عدم شفافیت مالی به دلیل چندنرخی بودن ارز، تورم بالا و عدم احترام به کارآفرینان بوده است. بنابراین باید بپذیریم که اگر بخواهیم صنعت رشد جدی داشته باشد، باید زیرساخت های قانونی و اداری و تفکر جذب سرمایه را هم داشته باشیم تا بتوانیم صنعت خود را به سمت صنعتی شدن به ویژه صنایع صادراتی هدایت کنیم. ضمن اینکه احتیاجهای داخلی کشور را هم برطرف کنیم.

آیا از فرصت برجام برای ایجاد شکوفایی در بخش اقتصاد و صنعت کشور به درستی استفاده شد؟

برجام اثرات خوب کوتاه مدتی در حوزه اقتصاد کشور و همچنین در حوزه صنعت داشت. در مدتی که برجام اجرا شد و اروپا رابطه اش را با ایران و بخش اقتصاد فعال کرد، مزایای خوبی بردیم. از مزایای برجام یکی اینکه توانستیم طرح های نیمه تمام را که منتظر ماشین آلات بودند، تکمیل کنیم. ماشین آلات سرمایه ای باکیفیت در واحدهای صنعتی به کار گرفته و به ایران وارد شد که پیش از این توافق آنها را به کشور نمی دادند. جابه جایی ارز بهبود یافت و قیمت تمام شده پول، کاهش جدی یافت.

رتبه مالی کشور یک درجه بهبود پیدا کرد و از هفت به شش و به پنج رسید (در سال 83 رتبه چهار قرار بود به سه ارتقا پیدا کند) قبل از برجام بعضا برای جابه جایی پول چندین برابر بعد از برجام هزینه کارمزد پرداخت می شد و همچنین ریسک جابه جایی پول بالا بود. ماشین آلات پیشرفته به ما نمی دادند.

طرح های متعدد پژوهشی شروع شد، متأسفانه اروپایی ها همان دو بار قبل با ما برای آوردن سرمایه و سرمایه گذار همراهی نکردند و بخشی هم بوروکراسی کشور مقصر بود و اروپا همراهی جدی در رابطه با بحث سرمایه گذاری و همچنین فاینانس و تأمین مالی نداشت. ولی در رابطه با فروش نفت و فراورده های نفتی و راه اندازی صادرات، برنامه ها عملیاتی شد و در حوزه معدن و صنایع معدنی امتیازات خوبی بعد از برجام به دست آوردیم. حتی کشورهایی مثل روسیه و چین یا کشورهایی دیگری مانند هند، ژاپن و کره جنوبی روابط مالی شان فعال شد.

دوران برجام کوتاه بود و در حقیقت نتوانست به نتایج مؤثر پیش بینی شده برسد و بعضا پروژه ها نیمه کاره رها شد که باید درباره آن در جای خود بحث کرد. متأسفانه اروپایی ها (اگرچه این لغت بدی است) بار سوم نامردی کردند و با ایران همراهی نکردند. از طرف دیگر در داخل کشور نیز سیاسیون مسائلی را به وجود آوردند و نهایتا به نتایج خوبی نرسیدیم. اما اساسا در آن دوران کوتاه، تحولی در صنعت ایجاد شد.

از همکاری با کشورهای شرق ازجمله چین، بخش صنعت منتفع خواهد شد؟ آیا می توان به چین به عنوان قدرت مالی آینده تکیه کرد؟ چه ملاحظاتی برای همکاری با چین در آینده باید داشته باشیم؟

این را باید بپذیریم که چین در حقیقت ابرقدرت مالی و سیاسی دنیاست. جایگاهش از نظر مالی به آمریکا نزدیک شده و بر اساس پیش بینی ها در آینده نزدیک حتی ممکن است جایگاه اول دنیا را از نظر قدرت مالی داشته باشد. کشوری که تکنولوژی های پیشرفته هم دارد و همچنین ذخایر ارزی اول دنیا را دارد و سرمایه بسیار مناسبی در اختیار داشته، می تواند برای سرمایه گذاری در ایران مؤثر باشد. همکاری با چین در بعضی حوزه ها مانند حوزه معدن و صنایع معدنی و محصولات نفتی و پتروشیمی و گردشگری می تواند مثبت باشد.

با توجه به اینکه علاقه مند به سرمایه گذاری است، می بینید که در آفریقا و در کشورهای متعدد سرمایه گذاری های هنگفتی کرده است و به عنوان مثال حتی در معادن بوکسیت گینه سرمایه گذاری وسیع دارد، زیرا صنعت آلومینیوم چین احتیاج به بوکسیت دارد. در بعضی اقلام به ویژه در حوزه خودرو برای اینکه بتواند بازار خوب صادراتی داشته باشد، سرمایه گذاری وسیعی در دنیا کرده است.

از نظر مالی و سیاسی چین هنوز در حوزه خاورمیانه جایگاه مناسبی ندارد و غیر از سرمایه گذاری سنگینی که برای جاده ابریشم به عمل می آورد و شاید بیش از 50 تا 60 میلیارد دلار فقط در پاکستان هزینه می کند تا چین از غرب به بندر گوادر پاکستان متصل شود و با دنیا از طریق دریای عمان ارتباط برقرار کند، فعالیت چندانی ندارد. اما باید بپذیریم این کشور در آینده سرمایه گذاری و توسعه در خاورمیانه را در برنامه دارد. ایران قطعا از این مسئله می تواند با رعایت اصل استقلال و منافع ملی حسن استفاده را کند.

در دولت یازدهم از 20 میلیارد یورو فاینانس چین برای سرمایه گذاری در کشور، حدود پنج میلیارد یوروی آن در صنایع آلومینیوم، فولاد و صنایع معدنی استفاده شد که سه میلیارد آن را ایمیدرو استفاده کرد که بحمدالله پروژه ها به افتتاح رسیده است. اما نکته مهم این است که تا امروز در ایران به معنای واقعی سرمایه گذاری نکرده اند، اگر مواردی بوده، به صورت محدود اجرا شده که در شأن روابط ایران و چین نیست.

نکته ای را شاید باید در نظر گرفت که بعضی ها فکر می کنند محصولات چینی و ماشین آلات چینی ضعیف است؛ ماشین آلاتی پیشرفته که بیشترا چینی- اروپایی یا چینی- آمریکایی است و از نظر کیفیت خوب و ارزان تر از اروپایی است. شرکت های بزرگ آمریکایی، اروپایی و ژاپنی در چین کارخانه زده اند و تولید می کنند و از آنجا صادرات انجام می دهند.

به نظر می رسد با توجه به اینکه اروپا با ایران همکاری خوبی ندارد و بیشتر کشورهای اروپایی (اتحادیه اروپا) دچار مشکل مالی جدی حتی قبل از کرونا شده اند و کشور بزرگی مثل آمریکا محور اصلی سرمایه گذاری خارجی است که رابطه ندارد، بنابراین ارتباط صنعتی با چین می تواند مناسب باشد. ضمناً در مورد روسیه هم نه آنها در ایران سرمایه گذاری کرده و می کنند و نه می توان روی رابطه مالی وسیع با آنها حساب باز کرد، درعین حال به عنوان همسایه باید روابط خوبی با این کشور داشته باشیم. اما در حوزه نفت و گاز رقیب هم هستیم و نهایتا نمی توانیم از منافع هم استفاده کنیم. تجربه یک دهه گذشته نشان داده است که همکاری بین ایران و روسیه عملیاتی نشده و نمی شود.

شخصا اعتقاد دارم در تکنولوژی چینی ها بهتر از روسیه هستند؛ زیرا شرکت های معتبر دنیای آمریکایی و اروپایی به چین رفته اند و محصول تولید می کنند. ضمن آنکه اگر منافع ملی کشور نگاه تعادل بین شرق و غرب باشد، در حوزه صنعت با یک استراتژی بلندمدت برد- برد وارد این حوزه شود، خوب است. اما اگر این رابطه منوط به سرمایه گذاری طرفین در کشور همدیگر و ارتباط استراتژیک صنعتی شود، نه فقط در حوزه فاینانس، خرید کالا و فروش مواد اولیه و معدنی به چین محدود شود که نهایتا به نفع کشور نیست.

با توجه به شرایط تحریم ها، چگونه می توان برای کشور فرصت ایجاد کرد؟

کشور دوران بسیار سختی را طی می کند. از یک طرف تحریم جدی که هیچ گاه به این صورت نبوده و موجب شده است که فروش نفت و صادرات آن دارای مشکل جدی باشد. به این ترتیب تأمین ارز مورد احتیاج کشور دچار مشکل شده و هزینه جابه جایی پول و حمل ونقل کالا، قیمت تمام شده محصولات ایرانی را بالا می برد. نداشتن سرمایه گذار خارجی در کشور برای توسعه و موانع صادراتی برای کالای ایرانی در خارج و داخل و تورم بالا به طور جدی برای کارآفرینان کمرشکن شده است.

دلایل دیگری وجود دارد که مخصوصا بعد از کرونا، مسائل مالی را تشدید کرده و هزینه های جاری را به طور وسیع افزایش داده است، به حدی که رهبری موافقت کردند یک میلیارد دلار از صندوق توسعه ملی به کرونا اختصاص یابد. هزینه حقوق و دستمزد، یارانه و هزینه سلامت هم بعضا اضافه شده است و از طرف دیگر بودجه عمرانی کشور به طور جدی محدود شده که منجر به بی کاری شده است.

رکود کماکان ادامه دارد و افزایش نقدینگی و رشد آن زیاد شده که روی نرخ تورم اثر گذاشته است. از طرف دیگر، به دلیل کمبود منابع ارزی مقررات سخت گیرانه ای برای واردات قرارداده شده که موجب می شود قیمت تمام شده کالاهای وارداتی هم افزایش یابد. به این ترتیب تأمین مواد اولیه واحدهای تولیدی نیز بعضا کاهش می یابد. همه این موارد بخش صنعت را دچار مشکل کرده است. یکی از سیاست هایی که دولت می تواند در پیش بگیرد و مهم است، این است که از تجربه سه دهه گذشته در مورد تحریم حسن استفاده را بکند.

در دوره جنگ، بازسازی کشور و دوره های بعدی، بحران های جدی کوتاه مدتی کشور داشته است که باید از این تجربیات استفاده شود. باید با مردم مقداری صریح تر، روشن تر و شفاف تر صحبت کنیم. باید بحران مالی و عمق آن را با مردم مطرح کنیم تا بتوان تصمیمات جدی گرفت. مردم در 40 سال نشان داده اند عاشق کشورشان هستند؛ اگر صادقانه با آنها رفتار شود. در رابطه با معاش مردم باید بپذیریم که این تحریم تا یک سال آینده همین شرایط را دارد و پیش بینی می شود با همین حالت ادامه یابد. دموکرات ها هم اگر بیایند، با سخت گیری می آیند. ترامپ هم اذیتش نامحدود است.

شاید باید سهمیه بندی مواد غذایی را به طور جدی دنبال کنیم. اگر تحریم ادامه یابد، بالاخره بعضی اقلام مواد غذایی وارداتی است و برای تأمین آن به مشکل برمی خوریم. برای تأمین کالای مورد احتیاج باید تصمیم گرفته شود. در رابطه با ارز که قیمت نفت نصف یا کمتر شد و فروش و جابه جایی پول آن از شرایط سال قبل بدتر است، باید صادرات غیرنفتی را با حالت حمایت آمیز پیگیری کنیم.

عجولانه و جنجالی نباید در رابطه با ورود ارز به کشور تصمیم گرفته شود، نباید کاری کنند که صادرکننده بترسد و از بازار خارج شود و با توجه به درآمد ارزی که احتیاج داریم، باید در مورد صادرات سهل گیری کنیم. از اتاق بازرگانی و صنایع و معادن باید بیشتر استفاده کرد و طرف مشورت قرار گیرند و مسئولیت با اختیارات داده شود و بپذیریم بوروکرات های دولتی در این حوزه ها توان بیشتر برای حل مسائل ندارند. تعامل و انجام صادارت و واردات با کشورهای اطراف بیشتر پیگیری شود و نهایتا تصمیمات جسورانه مالی برای کشور گرفته و بر اساس آن حرکت شود. حواسمان باشد توطئه ها کم نمی شود و هر روز بیشتر می شود؛ بنابراین باید سرمایه اجتماعی و ارتباط مردم و حکومت را بیشتر کرد.

باید صداوسیما در حوزه اطلاع رسانی و سیاست مداران در حوزه سیاست بیشتر توجه کنند و وحدت ملی را مخدوش نکنند و در یک سالی که به انتخابات ریاست جمهوری مانده، مراعات وحدت ملی و درنظرگرفتن تحریم را بکنند. تاریخ نشان می دهد که در سال آخر دولت ها همواره کشور دچار تنش سیاسی بوده ولی امسال باید بپذیریم اوضاع سخت تری در پیش است. سیاسیون باید هوای نفس را کمتر کنند و منافع ملی را بیشتر ببیند تا کشور از مسائل عبور کند.