علت عدم رشد گونه ادبی علمی-تخیلی در ایران چیست؟ - مجله نماشو

نوید فرخی نویسنده و پژوهشگر ادبی در یادداشتی که در اختیار خبرنگاران قرار داده، به آنالیز علل عدم رشد گونه ادبی علمی تخیلی در ایران پرداخته است.

فرخی دارای مدرک کارشناسی ارشد فناوری اطلاعات از دانشگاه صنعتی امیرکبیر است. او در حوزه ادبیات داوری مسابقات داستان نویسی رویای کهکشانی من انجمن نجوم آیاز و همچنین مسابقات داستانیورم بوک قلم به دست، گروه کتابخانه فانتزی را برعهده داشته است. اثر او با عنوان صلح پایدار در سال 88 در مسابقات داستان نویسی علمی تخیلی مجله اطلاعات علمی به عنوان اثر برگزیده انتخاب شد. همچنین موسس حلقه ادبی تالار فیکشن است.

یکی از مسائلی که فرخی در این نوشتار مطرح می نماید این است که نویسندگان شناخته شده ژانر علمی تخیلی خودشان از دانشمندان یا مخترعان عصر خود بوده اند که با این فضا و ژانر آشنایی داشته اند و اگر این ژانر بین نویسندگان ایرانی مهجور و مغفول مانده، یکی از دلایلش این است که دانشمندان و چهره های علمی کشورمان، اشتغالی به نوشتن داستان ندارند. او معتقد است نمی توان انتظار راه صد ساله را یک شبه داشت ولی مقدمات و حرکت های آغازین این ره صدساله هم در کشورمان انجام نشده است.

در ادامه مشروح این یادداشت را با عنوان علمی تخیلی: بیم و امید می خوانیم:

اولین رمان علمی تخیلی ایران، رستم در قرن بیست و دوم نوشته عبدالحسین صنعتی زاده کرمانی است که در سال 1313 به چاپ رسید. نگارش چنین اثری در ایران، بی سابقه بود و گرچه در سال های بعد هم چنین جرقه هایی زده شد و آثاری تحت عنوان علمی تخیلی به چاپ رسیدند، اما هیچ گاه گونه ادبی علمی تخیلی به صورت جدی در ایران شکل نگرفت. در این نوشتار به علل عدم رشد ژانر علمی تخیلی در ایران خواهم پرداخت.

ورود ناچیز آثار شاخص به ایران

عصری را که ما در آن زندگی می کنیم عصر انفجار اطلاعات می دانند و زندگی روزمره مان تقریبا تمام و کمال متکی بر علم و فناوری است. در چنین فضایی، که می توان هر روز انتظار پیشرفت علمی تازه ای را داشت، بی تردید زمینه لازم برای ارتقای صندلی گونه ادبی علمی تخیلی فراهم است. با این حال استقبال از هر گونه ادبی در جامعه مستلزم علاقه مخاطبان و خوانندگان به آن است.

بنابراین برای رشد و شکوفایی این ژانر در ایران، در ابتدا باید علاقه لازم به وجود بیاید، اما مشاهده قفسه آثار علمی تخیلیِ کتابفروشی ها به خوبی وضعیت این گونه ادبی را در کشورمان نشان می دهد. تاکنون تلاشهای انجام شده برای برگردان آثار پرفروش و پیروز دنیا به فارسی ناچیز و مقطعی بوده است. عرضه، زمانی بالا می رود که تقاضا زیاد باشد، و تا وقتی گونه علمی تخیلی به وسیله معرفی پیروز ترین آثار آن به خوبی شناخته نگردد، نمی توان انتظار داشت خوانندگان و نویسندگان داخلی به سمت آن خیز بردارند. در آمریکا، انگلستان و کانادا (که منتشر نماینده بیشترین آثار علمی تخیلی دنیا اند)، کتاب های علمی تخیلی در تیراژ وسیع چاپ می شوند؛ نشریات آنها را معرفی و نقد می نمایند، از رو این آثار کتب مصور و کمیک استریپ چاپ می گردد، و در خصوص شان تبلیغات گسترده ای صورت می گیرد، و در نهایت اقتباس های سینمایی از کتب برگزیده ساخته می گردد. طبیعی است وقتی این گونه ادبی با چنین انعکاس به مردم معرفی گردد، در جامعه شکوفا خواهد شد.

بیشتر ناشران، نویسندگان رئال نویس و حتی شاخص ترین منتقدان ادبی داخلی، ادبیات علمی تخیلی را غیرجدی می دانند. بنابراین آثار نویسندگان جوان این گونه ادبی، مورد کم لطفی همکاران نویسنده شان قرار می گیرد و انگیزه شان را برای ادامه راه از دست می دهند. در عین حال که ناآشنایی اهالی ادبیات داخل کشور با علمی تخیلی مسئله مهمی است اما قابل چشم پوشی نیست که آثار علمی تخیلی، در ایران با استقبال عامه چندانی هم روبرو نشده و زمانی باید انتظار دگرگونی این وضع را داشت که مردم در ابتدای ساکن از آن استقبال نمایند.

فقدان انجمن های ادبی علمی تخیلی

نکته مهم دیگر، ناشناخته ماندن و عدم انسجام نویسندگان داخلی علمی تخیلی است. در کشورهایی که این گونه ادبی در آن رشد داشته، مجلات تخصصی وجود دارد و انجمن های علمی تخیلی نویسان شکل گرفته است. انجمن علمی تخیلی، هسته ای متشکل از نویسندگان و منتقدان این گونه ادبی است که در خصوص آثار علمی تخیلی بحث و گفتگو می نمایند، آثار مختلف را رصد می نمایند و حتی سالانه بهترین آثار چاپی این گونه ادبی را معرفی یا چاپ می نمایند. به عنوان مثال، در سال 1930 جان دبلیو کمبل از ویراستاران داستان های علمی تخیلی، مجله ای را به نام علمی تخیلی حیرت انگیز تاسیس کرد. در سایه انتشار این مجله، گروهی از نویسندگان تازه پا و علاقه مند به ژانر علمی تخیلی این شانس را پیدا کردند تا آثارشان چاپ گردد.

همچنین نویسندگان این مجله، در جلساتی منظم در نیویورک گرد هم آمدند که بعدا بخودی خود جلساتی مستقل تشکیل دادند و تبدیل به یک گروه شدند. آنها نام گروه شان را فوتوریانز گذاشتند؛ از جمله اعضای این گروه که هر کدام بعدها به غول های ژانر علمی تخیلی بدل شدند می توان به ایزاک آسیموف، آرتور سی کلارک، رابرت آنسون هاین لاین، دیمن نایت، دونالد ویلهم، فردریک پوهل، جیمز بلیش، و جودیت مریل، ای اسمیت، رونالد هینلین، اولف استپلدونو ... اشاره نمود. در سال 1939 میلادی نخستین کنفرانس دنیای علمی تخیلی در نیویورک برگزار گردید. جایزه هوگو، جایزه نبیولا، جایزه رمان دابلیو کامبل و جایزه داستان کوتاه نئودور استورجن، جایزه ساترن همگی از رویدادهای اختصاصی علمی تخیلی اند که در آمریکا برگزار می گردد و آثار و نویسندگان برتر این گونه ادبی را به سراسر دنیا معرفی می نماید. نباید انتظار داشت یک شبه ره صد ساله رفت اما حتی حرکت های آغازین نیز در کشورمان بدین سمت شکل نشده است.

ناآشنایی نویسندگان

ادبیات علمی تخیلی گونه ای از ادبیات داستانی است که در آن عنصر خیال با علم تلفیق می گردد. بنابراین مسائل علمی ذاتا از بایسته های این گونه ادبی است. نا آشنایی نویسندگان علمی تخیلی با علوم، از دیگر مسائل است. عموما در ایران دو دسته سراغ این گونه ادبی می روند دسته اول کسانی اند که بر اصول داستان نویسی اشراف دارند اما نگاه علمی ندارند. این ناآشنایی باعث می گردد، این افراد که در ابتدا برای نوشتن داستان علمی تخیلی دست به قلم برده اند بدلیل ناآشنایی در نهایت داستان فانتزی بنویسند. نویسنده علمی تخیلی علاوه بر داستان سرایی، باید از علوم مختلف به اندازه ای مطلع باشد که بتواند آن را با بهره بری از عنصر خیال بسط دهد.

دسته دوم افرادی اند که با وجود آشنایی با ژانر شناخت صحیحی از قواعد داستان نویسی ندارند. علمی نوشتن فقط با بکارگیری اصطلاحات علمی داستان حاصل نمی گردد بلکه فضاسازی صحیح، استفاده درست از تئوری ها و فرضیات جدید علمی را می طلبد. بنابراین بخشی از مشکل عدم آشنایی با علم و منطق علمی در داستان به دلیل نمطلعی نویسندگان از علم و فناوری است، و بخشی دیگر ناشی از آموزش ناقص ادبیات در ایران است. آرتور سی کلارک یک مخترع بود. آیزاک آسیموف دکترای شیمی داشت. رابرت آنسون هاین لاین کارشناس فنی و مهندسی و ارتباطات نیروی دریایی ایالات متحده بود.

جلب نظر خوانندگان هم مهم است. تا چیزی فرهنگ سازی نگردد، نمی توان در خصوص آن انتظار معجزه داشت. وقتی در خانواده ای، کتاب خوانی یک عادت نباشد، نمی توان انتظار داشت فرزندی که در دامان خانواده بار آمده، یک کتابخوان حرفه ای گردد. به همین ترتیب، وقتی گونه ادبی علمی تخیلی، در بین مراجع رسمی که متولی ادبیات اند جایی نداشته باشد، وقتی در دروس ادبیات مدارس و دانشگاه ها، هیچ نمونه علمی تخیلی نباشد، وقتی مراکزی مانند کانون پرورش فکری، مسابقاتش را بر روی آثار گونه های دیگری متمرکز کند، نباید انتظار داشت افراد از سنین پایین با علمی تخیلی آشنا شوند، و در بزرگسالی آن را دنبال نمایند.

گونه ادبی علمی تخیلی می تواند باعث افزایش خلاقیت گردد و افق های تازه ای را پیش روی دانشمندان قرار بدهد. هرگز نمی توان اهمیت این گونه ادبی را در پیشرفت علوم نادیده گرفت. ادبیات علمی تخیلی سهمی انکارناپذیر در پیشرفت علوم بشری داشته است. مسائلی مانند سفر به ماه، ساخت زیردریایی، تلفن های همراه تصویری، ماهواره های مدار زمین، روباتیک، اختراع لیزر، علوم کامپیوتر و هوش مصنوعی و... دستاورد هایی است که نویسندگان علمی تخیلی سال ها پیش از تحقق شان، در آثار ادبی خود از آنها یاد نموده اند. به قول ایرج فاضل بخششی، از نویسندگان فعال علمی تخیلی در کشور تا تخیل وجود نداشته باشد، ابداع و اختراع در مملکت پیشرفت نمی نماید و علمی تخیلی، جهت نبوغ و پیشرفت را نیز در کشور باز می نماید.