ثریا قزل ایاغ؛ در جست وجوی لذت خواندن در کودکی - مجله نماشو

او روز 5 دی ماه 1322 در محله دولت تهران متولد شد. پدرش افسر توپخانه، ولی اهل شعر و مادرش نیز اهل موسیقی بود و تار می نواخت: وارد شدنم به عرصه ادبیات بچه ها، شاید ناخودآگاه سهیم کردن بچه ها در لذتی باشد که خود در کودکی از آن بهره برده ام، شادی خواندن...

از تحصیل در آمریکا تا شورای کتاب کودک

قزل ایاغ دیپلم خود را سال 1341 در رشته طبیعی از دبیرستان نوباوگان ضرابی تهران اخذ کرد، سپس علوم ارتباطات اجتماعی را در دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی تهران خواند و در سال 1350 برای تحصیل در رشته کتابداری با گرایش کتابخانه ها و ادبیات بچه ها و نوجوانان به مدرسه کتابداری دانشگاه پیبادی در ایالت تنسی آمریکا رفت.

او در آن زمان، در بخش بچه ها کتابخانه عمومی مرکزی شهر ناشویل و همچنین کتابخانه مرکزی دانشگاه ایالتی تنسی کار کرد و دوره کوتاه قصه گویی و تهیه عروسک های دستی را در دانشگاه گذراند.

در بازگشت به ایران، مدتی در کتابخانه مرکزی دانشگاه آریامهر (صنعتی شریف) فعالیت کرد و در سال 1355 به عضویت هیات علمی گروه کتابداری دانشکده علوم تربیتی دانشگاه تهران درآمد و تا خرداد 1381 در این دانشکده بود.

نوش آفرین انصاری، دبیر شورای کتاب کودک در ایران، درباره شیوه تدریس قرل ایاغ گفته است: توجه به کار کارگاهی از ویژگی های فعالیت های او بود. قزل ایاغ توجه ویژه ای به پتانسیل های دانشجویان خود داشت و اگر متوجه استعداد خاصی در میان دانشجویان خود می شد، تمام تلاش اش را انجام می داد تا بتواند پتانسیل های آن دانشجو را پرورش دهد.

تدریس ادبیات بچه ها در دوره های آموزشی سپاه دانش دختران و دوره های آموزشی حین خدمت معلمان، مشارکت در برنامه ریزی دوره کتابداری برای رشته فنی وزارت آموزش و پرورش، شرکت در کمیته انتخاب کتاب برای کتابخانه های مدارس، بنیانگذاری کتابخانه در کانون اصلاح و تربیت تهران و همکاری با نهضت سوادآموزی، از دیگر فعالیت های او طی دهه های گذشته بوده است.

قرل ایاغ همچنین در بازگشت با ایران با لیلی ایمن (آهی) از مؤسسان شورای کتاب کودک آشنا شد و در چندین زمینه با شورای کتاب کودک همکاری کرد.

از پژوهش دانشگاهی تا لالایی برای نوزادان

از اولین آثار ثریا قزل ایاغ در حوزه نوشتن، راهنمای بازی های ایران است که با همکاری شهلا افتخاری در سال 1379 از سوی دفتر پژوهش های فرهنگی کمیسیون ملی یونسکو در ایران منتشر شد.

قزل ایاغ همچنین کتاب ادبیات بچه ها و نوجوانان و ترویج خواندن را در سال 1383 منتشر کرد. این کتاب که به عنوان کتاب درسی برای دانشجویان رشته های کتابداری، علوم تربیتی، هنر و تربیت معلم نوشته شد، در شرایطی منتشر شد که واحد های درسی مربوط به ادبیات بچه ها در دانشگاه های ایران با کمبود متن درسی منسجم روبه رو بودند.

در واقع، این کتاب حاصل بیش از دو دهه تجربه نویسنده در حوزه ادبیات بچه ها است و تلاش دارد همه کسانی را که به گونه ای در راه آموزش هم مسیرند، با اهمیت ادبیات بچه ها آشنا کند.

قزل ایاغ در این کتاب تاکید می کند که همه پدران و مادران، کتابداران، آموزگاران، نویسندگان، شاعران، تصویرگران، ناشران، فیلم سازان و هنرمندان تئاتر کودک، برنامه سازان رادیو و تلویزیون، سردبیران و روزنامه نگاران و دست اندرکاران نشریه های بچه ها و برنامه ریزان فرهنگی، نیازمند دستیابی به شناختی واقع بینانه و عمیق از کودک و نوجوان و آثار ادبیات بچه ها هستند.

فرایند رشد ادبیات بچه ها در دوره های مختلف تاریخی ایران، شامل ایران قبل از اسلام، ظهور اسلام تا مشروطه، از مشروطه تا دهه هفتاد خورشیدی، یکی از جذاب ترین فصل های کتاب است.

قزل ایاغ دو سال بعد، در 1385، کتابی تخصصی تر را به چاپ رساند که ادبیات بچه ها: تولد تا سه سالگی نام دارد. چند سال بعد نیز در همین زمینه خواندن با کودک از تولد تا سه سالگی را منتشر کرد.

پژوهش در زمینه لالایی ها یکی از حوزه های مورد علاقه قزل ایاغ بود و لالایی ها و ترانه های نوازشی از تولد تا سه سالگی حاصل این علاقه است. او در این کتاب، نمونه هایی را از ادبیات عامه در چهار گروه لالایی ها، ترانه های نوازشی، بازی-ترانه های حسی-حرکتی و قصه های منظوم ذکر کرده است.

از آنجا که لالایی ها بیشتر سروده مادران بوده، یکی از زنانه ترین نوع شعری در تاریخ ادبیات است. خود قزل ایاغ نیز علاوه بر پژوهش در زمینه لالایی ها به سرودن آن ها نیز روی آورده بود و کتاب شعر پرنیان و آب: با لالایی ها تا سرزمین خواب با تصویرگری اردشیر رستمی حاصل این تلاش است که در سال 1386 از سوی نشر چشمه منتشر شد و از این کتاب، یک لوح فشرده موسیقی نیز در سال 1394 وارد بازار شد.

این کتاب شامل شانزده لالایی سروده قزل ایاغ است که مضامین مختلفی را در بر دارد: لالا لالا که پائیز اومد از در / خزان شد دشت و دشتستون سراسر / زمین ها فرش شد از برگ زرین / بنفش و سرخ، سبز و زرد و رنگین / صدای های و هوی باد پائیز / دل مادر رو از غم کرده لبریز / برو پائیز، این خونه بهاره / ز های و هوی تو ترسی نداره.

حوزه های فراموش شده و مخالفت با سانسور

قزل ایاغ در زمینه شعر نوجوانان نیز با تاکید بر این که این دسته از اشعار در ایران همواره در برزخ دست وپا زده است، معتقد بود که شعر نوجوانان گاه شعر کودک بوده است، با مضامین اندکی پیچیده تر یا در قالبی فنی تر، ولی سرشار از باید ها و نباید ها یا خوش بینی های بچه هاه و گاه عبوس و تلخ، با نگاهی کاملا بزرگ سالانه به دنیا و مسائل آن به بهانه جدی دریافت نوجوانان.

او تاکید داشت که همواره در شعر نوجوانان دل مشغولی ها، آرمان ها، آرزوها، عواطف و احساس های واقعی دوره نوجوانی غایب بوده است.

همچنین اقوام فراموش شده مثل سرخ پوست ها و اسکیمو ها، از دیگر حوزه های مورد علاقه او بود و در چند اثر نیز به آن ها پرداخت.

ثریا قزل ایاغ به کار ترجمه نیز مشغول بود و از ترجمه های او می توان به قصه گویی و نمایش خلاق نوشته دیویی چمبرز، نوشتن برای بچه ها از مارگارت کلارک، موج بزرگ؛ زندگی از مرگ قوی تر است اثر پرل باک، نقش کتاب های بچه ها در همسازی بچه ها معلول با جریان زندگی روزمره نوشته توردیس اورجایستر و آتش یخ زده نوشته جیمز هوستون و فریاد مرا بشنو از میلدرد تیلور اشاره کرد.

او همچنین داوری برخی از جوایز ادبی و کتاب ایران را در دوره هایی برعهده داشت و خود نیز جوایزی از جمله جایزه کتاب برگزیده شورای کتاب کودک، دیپلم افتخار کانون پرورش فکری بچه ها و نوجوانان و جایزه لاک پشت پرنده از سوی انجمن نویسندگان کودک و نوجوان را دریافت کرده بود.

این نویسنده و پژوهشگر با سانسور در کتاب های کودک نیز شدیدا مخالف بود. او در گفت وگویی تاکید کرد: صددرصد با ممیزی کتاب، حتی برای بچه ها، مخالفم. مگر در همه جای دنیا کتاب های بچه ها ممیزی می شوند؟ در صورتی که بچه های آنان هم بچه اند.

قزل ایاغ ممیزی را از انتخاب آزاد تفکیک می کرد و معتقد بود: وقتی ممیزی قبل از انتشار یک کتاب و بر اساس سلیقه های شخصی و بعضا توهم صورت می گیرد و حالت قیم مابانه دارد، شانس انتخاب از جامعه سلب می شود.

او نسبت به مدیریت فرهنگی در ایران و عدم مشارکت جامعه ایران در سرنوشت خود انتقاد داشت و می گفت که نمی تواند برای این بحران پاسخ قانع کننده ای باید: من مادر پشت در مدرسه ها می مانم، همانطور که وقتی استادم، پشت در دانشگاه خواهم ماند.

منبع: BBC