خبرنگاران بهانه ای برای حیات اینستکس - مجله نماشو

با خروج آمریکا از توافق هسته ای در اردیبهشت 1397، ایران و اعضای باقی مانده در برجام راه نجات توافق را در سازوکارهای مختلف یافتند که مهمترین آنها اینستکس بود. اینستکس یا همان سازوکار حمایت از مبادلات تجاری با ایران، ژانویه 2019 (بهمن ماه 1397) از سوی فرانسه، آلمان و انگلیس برای تسهیل تجارت غیردلاری با تهران ایجاد شد. هدف از ایجاد اینستکس از سوی اروپایی ها، فراهم آوردن امکانی برای برخورداری جمهوری اسلامی از مزایای برجام و در نتیجه تداوم توافق بود.

به عبارتی دیگر با خروج آمریکا از برجام و خارج شدن شرکت های بزرگ از ایران به دلیل تهدیدات و فشارهای کاخ سفید، اینستکس به منظور تشویق و حمایت از شرکت های کوچک و متوسط اروپایی که پیوند اقتصادی کمتری با آمریکا دارند، جهت همکاری با تهران شکل گرفت. هر چند انتظار می رفت که کالاهای تحریم شده از این مجاری به ایران صادر شود اما این سازوکار در گام نخست تجارت کالاهای اساسی (مواد غذایی و دارو) را تحت پوشش قرار داد تا به تدریج به دیگر کالاها تسری یابد.

مقر اینستکس در پاریس است و ریاست و اداره این کنسرسیوم اقتصادی را آلمان بر عهده دارد و انگلیس هم به عنوان سهامدار در آن مطرح است. در ابتدا پر فیشر بانکدار آلمانی ریاست اینستکس را برعهده داشت و پس از استعفای او، برند اربل سفیر پیشین آلمان در تهران نامزد این تصدی شد. انصراف اربل هم باعث شد که میشل ارهارد باک دیپلمات پیشین همین کشور به کرسی ریاست اینستکس تکیه بزند.

پس از تشکیل و تعریف حدود اختیارات برای اینستکس، اهمیت گسترش دایره شمول اعضای آن احساس شد. آذرماه پارسال یکی از این گام های اروپا در این زمینه برداشته شد و آن الحاق 6 کشور اروپایی شامل بلژیک، دانمارک، سوئد، فنلاند، نروژ و هلند به اینستکس بود تا شمار اعضای آن به 9 برسد. این کشورها هشتم آذرماه با انتشار بیانیه ای گفتند که در راستای حمایت از تلاش های اروپا برای حفظ برجام به سازوکار اینستکس خواهند پیوست.

در همین ارتباط، سیدعباس عراقچی معاون سیاسی وزارت امور خارجه کشورمان در واکنش به پیوستن 6 کشور دیگر اروپایی به اینستکس با بیان اینکه امیدواریم پیوستن این کشورها به این ساز وکار اقتصادی، یک انرژی جدید به اینستکس بدهد و منجر به عملیاتی شدن هرچه بیشتر آن شود، تاکید کرد: هر چند کشورهای جدیدی از اتحادیه اروپا به ساز وکار اینستکس به عنوان سهامدار می پیوندند، ارزشمند است اما کارایی این مکانیزم و ساز وکار آن بحث دیگری است.

در این مدت به رغم گسترش اعضای اینستکس و وعده های مکرر طرف اروپایی اما به دلیل سیاست فشار حداکثری آمریکا و عدم همکاری شرکت های بزرگ اروپایی، این سازوکار راه به جایی نبرده و تراکنش اقتصادی میان اروپا و ایران رخ نداده است.

مسئولان جمهوری اسلامی ایران اروپایی ها را به کم کاری متهم کرده و هشدار دادند که چنانچه اروپا برای تسهیل مبادلات تجاری و اقتصادی با ایران تلاش نکند، تهران به فرایند کاهش دادن تعهدات برجامی خود ادامه خواهد داد. در نتیجه، تهران با هدف متوازن سازی توافق چاره را در کاهش تعهدات یافت و در این راستا پنج گام برداشت که آخرین آن به منزله بازگشت به فعالیت های هسته ای پیشابرجام تلقی می شد.

به باور ناظران، یکی از مهمترین دلایل عضوگیری تروئیکا اروپا در اینستکس و به مشارکت فراخواندن دیگر اعضای اتحادیه، گام هایی پلکانی و کاهنده ای بود که تهران به دلیل بدعهدی طرف مقابل یکی پس از دیگری برداشت. اندک امید به نجات برجام و اجرای اینستکس در روزهای اخیر، زمانی به چشم خورد که نخستین مبادله ایران و اروپا از طریق سازوکار مذکور انجام شد.

وزارت خارجه آلمان روز سه شنبه دوازدهم فروردین از انجام اولین مبادله تجاری موفقیت آمیز اروپا با ایران از طریق ساز وکار اقتصادی اینستکس خبر داد و با انتشار بیانیه ای گفت: فرانسه، آلمان و بریتانیا تایید می کنند که اینستکس اولین مبادله خود با ایران را با موفقیت انجام داده و صادرات کالاهای پزشکی از اروپا به ایران را میسر کرده است. هر چند نخستین مبادله به بحران کرونا و شرایط سخت پیش روی دو طرف ارتباط می یابد اما در واقع مقدمه ای برای تداوم مبادلات و همکاری ها در قالب اینستکس است.

در ارتباط با تحریم دارو و کمک های بشردوستانه نیز لازم به یادآوری است که مقامات کاخ سفید همواره بر تحریم نبودن موارد مذکور تاکید می کنند. مایک پمپئو وزیر امور خارجه آمریکا در آخرین موضع گیری خود، روز سه شنبه دوازدهم فروردین در یک کنفرانس خبری در پاسخ به پرسشی در مورد احتمال لغو تحریم های وضع شده علیه برخی کشورها برای کمک رسانی در دوران شیوع ویروس کرونا، گفت: ما ارزیابی سیاست هایمان را همواره در دستور کار داریم. در مورد کمک بشردوستانه مانند دارو و تجهیزات پزشکی، این ها هیچ جا و هیچ وقت تحریم نبوده و نیستند.

برخلاف ناراستی و ظاهرسازی مقامات کاخ سفید اما در عمل به دلیل تحریم بانکی و مسدودسازی کانال های اقتصادی، تا به امروز امکان ارسال این گونه اقلام به ایران وجود نداشته است. در این میان، شماری بر این باورند نخستین مبادله ایران و اروپا در چارچوب اینستکس بر فرضیه مطلق بی فایده بودن تلاش مستقلانه اروپا از آمریکا خط بطلان کشیده و نشان داد این سازوکار به رغم موانع بسیار و رکود آشکار قابلیت هایی هر چند اندک جهت اجرا، تداوم و توسعه دارد.