هیچستانی باصفا، یکرنگ، آرام و هماهنگ بود - مجله نماشو

حسن انصاری، فرهنگی و شاعر برجسته طنزپرداز استان بوشهر متخلص به امرو هیچستانی یکی از آخرین قربانیان کرونا در این استان در روزهای اخیر بوده است؛ شاعری که با طنز عجین شده بود و همواره در برابر افت و خیزهای زندگی با رویی گشاده و قلمی طنازانه روبه رو می شد.

او در زندگی چیزی را سخت نمی گرفت. عاشقی طناز بود که تلخند سروده هایش عمق انسانیت و دردهای درونی اش را از شرایط و فضای پیرامونی اش هویدا می ساخت. او در واپسین روزهای عمرش با کرونا دمساز شد تا تلخندی ابدی برای دوستدارانش از خود به جای بگذارد. بی شک مرگ نمی تواند سرانجامی برای وی باشد؛ چراکه هیچستانی با خلق آثاری کم نظیر نامش را برای همواره در ادبیات طنز بوشهر ماندگار کرد.

انصاری در طول حیات خود دو اثر به نام های مطبوعاتی های ناطبوع و تلقند راهی بازار کتاب کرد که البته وی در اثر دوم بسیار پیروز تر ظاهر شد. افزون بر این، وی طنزهای بی شماری از خود در نشریات استانی نظیر آیینه جنوب، پیغام عسلویه، اتحاد خبر و... به یادگار گذاشت. وی همچنین در درگاه دانوش طنزهای منظوم و منثور خود را به صورت مرتب منتشر می کرد.

انصاری به دلیل سرودن اشعار طنز نغز و پرمایه در سال 89 به عنوان چهره ممتاز طنز استان بوشهر از سوی حوزه هنری انقلاب اسلامی معرفی گردید. او همچنین در جشنواره طنزوک بارها در بخش طنز و پژوهش طنز حائز مقام های برتر شد.

بشیر علوی، پژوهشگر و منتقد ادبی استان بوشهر درباره نقش امرو هیچستانی در طنز منطقه جنوب به خبرنگار ایبنا گفت: قلم به دستان روزگار با انتخاب راه سالم، راه و راستا جامعه را مشخص می­ نمایند، خواه این جامعه، کوچک و خواه وسیع باشد. اَمرو هیچستانی در زنده نگه داشتن و فرم دادن به طنز استان در سه دهه اخیر، پیروز و روبه جلو عمل کرد. این گونه فرم­ ها وقتی از دل روزنامه­ ها و هفته­ نامه­ هایی بیرون می ­آید که روزانه یا هفتگی در دست مخاطب قرار می گیرد،بیشتر و باشُماتر عمر می­ نمایند.

وی اضافه نمود: نقد انصاری در استان فراوری شد و در همان اوان روزنامه نگاری در بوشهر در معرفی این قالب و این ساختار نقش مهم و بسزایی داشت و این فرم با کوشش او و دیگر هم ­قطاران در استان به خوبی در دل روزنامه­ ها شکل گرفت و گاهی نیز تبدیل به یک اثر چاپی می­ شد. سعی او در استانی نتیجه داد که بسامد چندانی در طنزسرایی و طنزپردازی ندارد و اگر سعی او نبود، شاید امروز چراغ این فرم و قالب بسی کم­ سوتر و روبه موت ­تر بود.

نویسنده کتاب نیم قرن شعر در بوشهر در مورد زبان طنز انصاری تاکید نمود: زبان انصاری در طنزهایش در حقیقت از قدرت­ های منحصربه فرد اوست که در شکل­ گیری و ساختار شعر و طنز وی، نقش فعال و مفیدی داشته است. ابایی از ترس کم آوردن زبان ندارد. همین قدرت ویژه و منحصربه فرد او در به کارگیری زبان در طنز است که ارش ادبی اشعار او را چه در طنز معیار و چه در طنز گویشی کم ­نظیر نموده است.

علوی ادامه داد: آنچه طنزهای اَمرو را منحصربه فرد نموده، نگاه خوب وی در سرایش طنز با بهره­ گیری مناسب از محور فرهنگی است که در بوشهر و جنوب خاص طنز او محسوب می ­گردد که خود گویای سواد و مطالعه خوب و بجای شاعر است. علاوه بر محور فرهنگی که در ساخت طنز اَمرو نقش خاص و منحصربه فردی دارد، حضور ایماژهایی با رنگ و بوی بومی و زیست اقلیمی است که از جمله­ مباحث پویابخش طنز هیچستانی محسوب می گردد. تداعی کردن ِمصراع و ابیات دیگران در ساختار شعر و طنز خود، از جمله شگردهای دیگری بود که در شعر او ویژه بود و در زمره فرم خاص او در ادبیات استان بوشهر و جنوب به شمار می ­آید:

فلک داد و فلک داد و فلک داد/ تمام سوژه­هایم رفت برباد/ همان اَمرو که دّر طنز می­سفت/ ز بی دردی مردم ذوق او خفت/ بشم واشم از این عالم به در شم/ بشم از کشور خود دورتر شم/ در اینجا سوژه طنزی نبینم/ بشم تا طنزگوی هند و چین شم (انصاری،1398: 59).

وی توضیح داد: مورد دیگری که در طنز او مشاهده می­ گردد، علاقه وی برای بهره­ گیری از عنصر نقضیه­ پردازی و پارودی برای ساخت مفاهیم طنزی است. این عنصر با درهم ریزی گفتمان­ های ادبی مشهور در ساخت طنز مؤثر است. انصاری در شعرهای با اجازه عبیدزاکانی، با پوزش از حافظ، گله از همسر، آی خانم­ ها، عبدوی جط و... از فرم بهره برد که نوع نگارش و زبان این ساختار در شعر خاص و ویژه شده بود.

علوی در ادامه با اشاره به عناوین شعری هیچستانی گفت: عنوان­ هایی که انصاری برای طنزهایش انتخاب می­ کرد در همان آغاز خنده و نشاط و تفکر و تأمل در پی داشت و خواننده از همان اول با خواندن عنوان شعر، متوجه موضوع می­ شد و در حقیقت آغاز طنزهای او خاص و برجسته بود. عنوان­ هایی مانندِ اَمروی چینی، جشن تولد گرانی، جنبش غیرمتأهل­ ها، در صف یارانه و... به­ علاوه وی در سرایش داستان های طنزگونه علاقه وافری داشت تا جایی که این شگرد در ادبیات بوشهر از خصایص ویژه و شاخص طنز امرو هیچستانی بود.

از خصایص خوب و قابل توجه دیگر طنزهای حسن انصاری، استفاده کردن از ضرب المثل ها و بهره بردن از عنصر توصیف و شیوه اغراق و بهره­ گیری از مباحث روز است: ما مفت خوران درگه اربابیم/ اهل زدن پیاپی زیرآبیم/ هنگام که موسم تملق برسد/ بادمجان چینِ گردگردِ قابیم (تلقند: 101)

وی همچنین به ویژگی های شاخص شعری انصاری اشاره و تاکید نمود: بیشتر عوامل ناهماهنگی ها در متن انصاری باعث ایجاد طنز شده است و این وارونگی ها و برهم زدن ها و درهم آمیزی ها طنز وی را خاص و دارای فرم معلوم و مشخصی نموده است، درست است که اغراق ها از شاخصه های اصلی طنز اوست و درست است که فریادهای انصاری در شعرش گوشخراش است؛ ولی شخصیت و منش و رویکرد و زندگی و مردمداری و رفیق بازی و ... او از همه این عنوان ها دور است.

علوی اضافه نمود: هیچستانی باصفا و یکرنگ و آرام و هماهنگ و بی شیله و پیله بود، معیارهای شخصیتی او رفتاری متضادگونه با معیارها و مشخصه های طنز او داشت. هرچه عامل اغراق و ناهماهنگی در طنزش فعال و منحصربه فرد است، از شخصیت او دور و دورتر بود. طنز و باورهای اجتماعی و انسانی از وی شخصیتی آرام و همراه و همسو و هماهنگ ساخته بود که در مواضع مختلف ادبیات حرف های پر داشت و همواره چنته اش مثل لب های همواره خندانش، پر بود؛ پر از خنده نمکین و پر از حرف های ساده؛ اما مملو از صداقت و همراه با لبخندهایی که نثار مخاطب می کرد.

این روزنامه نگار و منتقد ادبی در ادبی به موضوعات مورد توجه هیچستانی در طنز اشاره و توضیح داد: بنا بر وظیفه روزنامه نگاری و نقشی که امرو هیچستانی در آن جریان داشت با تنوع موضوع در طنز وی روبرو هستیم، از موضوعات اجتماعی و فردی تا مضمون­های سیاسی و آموزشی در طنز وی صندلی فعال و به روزی داشت؛ ولی اگر از زاویه عدد و بسامد به موضوعات طنز انصاری نگاهی بیندازیم، در صندلی نخست در بُعد درون­مایه، کار بر روی مفاهیمی شده که هشدار برای اصلاح جامعه محسوب می گردد و در رتبه بعد، مفاسد و گرفتاری­ های جامعه قرار گرفته است و در ادامه می­ توان به توان و بسامد طنز او در بیان کردن زشتی ­ها و راه و رسم غلط مردم و جامعه اشاره نمود.

او در تمام مولفه­ هایی که در شعر خود به آن پرداخته، سوایِ زیاد یا کم بسامد بودن آنها پیروز است؛ اول به رئیس تند و تیزی کردم/ آن گاه تو خوبی و عزیزی کردم/ چون تندی و التماس بی­فایده بود/ پس چاره به پول زیرمیزی کردم (همان: 99)

علوی در ادامه با بیان اینکه نوگرایی صندلی مطلوبی در طنز هیچستانی دارد که گویای سواد و به روز بودن و همراه شدن با هنر و تکنیک های هنری امروزیان است، اضافه نمود: حضور نوآوری های واژگانی با انبوهی از واژگانی که رنگ و بوی ادبی ندارند ولی با همنشینی با واژه های ادبی دلنشین و خوش خوان شده اند. نوآوریِ نحوی نیز از دیگر شگردهای هیچستانی در پردازش به طنز با رویکرد نو است که در این راستا می توان به ساخت فعل از اسم اشاره نمود که از نوآوری هایی است که در ادبیات معاصر صندلیی به خود گرفته و در طنز اَمرو هیچستانی نیز به وفور دیده می گردد. واژه هایی مانندِ بتماسید، فراریدند، زنگیده، لنگیده، شلنگیده و سربازیدیم.

نویسنده کتاب نیم قرن شعر بوشهر با تاکید بر اینکه آرکائیک و کهنه گرایی با موضوع واژگانی حضور چندانی در شعرِ اَمرو ندارد، توضیح داد: در واقع واژگان های طنز انصاری یا امروزی و یا در زمره واژگان معمولی محسوب می شوند. چند واژه کهنه هم که در شعر او به کار رفته، در راستا طنز هیچستانی تأثیری نداشته است؛ ولی اگر آرکائیک را با موضوع داستان های گذشته و فرم آن کار در نظر بگیریم که می توان در مثنوی بیژن نامه به آن پرداخت.

علوی اضافه نمود: انصاری در این مثنوی با به کارگیری جریان های آرکائیکی همراه با مؤلفه های نو و امروزی و گاه اغراق آمیز به نوعی فرم در این شعر رسیده است که از دل داستان های کهنه و قدیم با بال های امروزی و نو برخاسته است. در این مثنوی ماجرای پرواز بیژن به تهران، گفت وگوی بیژن و منیژه در پارک ساعی، بازگشت پدر منیژه از عسلویه، گفت گوی بیژن با مهندس خپیپ، رسیدن آمبولانس 115، بازگشت بیژن به بوشهر و... در قالبی نو با نگاه کردن به فرم کهنه سروده شده است که علاوه بر اینکه تأثیر نامطلوبی در طنز او ایجاد ننموده، بلکه موجبات جذابیت ماجرا را نیز فراهم نموده است.

این منتقد ادبی در ادامه از میان آثار انصاری مجموعه تلقند را پیروز تر دانست و گفت: زبان و ایماژها و گونه های نوآوری و بهره گیری از انرژی و توان ایماژهای بومی و زیست اقلیمی، محور فرهنگی و فراوری راه های جدید در اثر دوم او یعنی تلقند، بسی پربارتر و پربسامدتر از اثر نخست هیچستانی (مطبوعاتی های نامطبوع) است. این به معنای ضعف و سستی اثر نخست وی نیست که به معنای حرکت خوب و روبه جلوی اثر دوم او است.

این پژوهشگر ادبی در پاسخ به این پرسش که امرو هیچستانی در طنز بیشتر از کدام شاعران طنزپرداز تاثیر گرفته است، گفت: با توجه به کنکاشی که در آثار وی در گذشته به صورت منظم و کامل انجام داده ام، ردپایی از طنزهای محمدعلی افراشته، ایرج میرزا، عمران صلاحو تا حدودی نیز سوزنی سمرقندی در آثار طنزی هیچستانی دیده می گردد اما اینکه آیا انصاری از آنها تأسی می گرفت یا اینکه این فرم بدون اطلاع و خوانش اشعار و ساختار کارهای دیگران اجرا شده است یا اینکه چه ادله ای برای اثبات این ادعا وجود دارد در این حوصله و صندلی نمی گنجد و شاید روزی و روزگار دیگری به این مساله پرداخته گردد.

علوی در سرانجام در مورد خلأ انصاری در طنز استان هم یادآور شد: هر هنرمند و پژوهشگری که از دست برود، اثر نبودنش و رفتنش بر پیکره یک جامعه به ویژه اگر جامعه را محدود به یک استان کنیم، آشکارست.

همان طور که رفتنِ زودهنگامِ کتابفروش جوان؛ جاوید تکاوران یا کوچ کرونایی استاد فخراییِ تاریخ دان بر شاکله ادبی و هنری و فرهنگی استان ضربه وارد کرد، به تبع، کوچ اَمروی خندان و طنزنویس و کتاب خوان و معلمی باوجدان و اصیل نیز تأثیر خود را بر حوزه فرهنگ و تمدن و هنر این خطه خواهد گذاشت و پدرِتاریخ بوشهر باید صبرها کند تا مادر دیگری در حوزه هنر و پژوهش و فرهنگ، اَمروها و فخرایی ها و حسین جلال پورها بزاید که می زاید؛ زیرا این تاریخ است که می رود و امروزی ها دیر یا زود از چرخه تاریخ خارج خواهند شد، آنچه پایدار و مبیّن است، ظهور هنرمندانی دیگر در همین راستا و همین جریان است، هرچند که شاید به پای رفتگان نیک فرجام ما نرسند ولی چراغ را روشن نگه خواهند داشت.

یادآوری می گردد، حسن انصاری، دبیر ادبیات، شاعر و طنزپرداز نام آشنای استان بوشهر متخلص به امرو هیچستانی سه شنبه یازدهم شهریورماه در پی ابتلا به کرونا در سن 56 سالگی در بیمارستان شهید گنجی برازجان درگذشت. وی متولد چهارم دی ماه سال 43 در شهر جم و دانش آموخته رشته زبان و ادبیات فارسی در مقطع کارشناسی ارشد بود.