پورسینا و آزمایش کامل ادرار - مجله نماشو

نویسنده: دکتر برومند

آزمایش کامل ادرار یکی از با اهمیت ترین کارهای آزمایشگاهی است که برای تشخیص بیماری های مختلف کلیه و بیماری های عمومی کاربرد دارد. آزمایش کامل ادرار بسیار ساده بوده و در همه جا انجام آن امکان پذیر است. و از نظر هزینه مقرون به صرفه تمام می شود و آگاهی های بسیار ذی قیمتی در خصوص وضع کلیه و شرایط عمومی بیمار بدست می دهد. از دیرباز به اهمیت آزمایش ادرار پی برده شده بود و برترین نمونه آن شعر معروف مولانا است که در آن به قاروره گرفتن اشاره کرده است:

(قاروره هم به معنای ظرفی است شبیه مثانه که در آن ادرار می گرفتند و هم به معنای ادرار).

حکیمیم و طبیبیم، ز بغداد رسیدیم *** بسی دلیلیان را که ز غم باز خریدیم

طبیبان فصیحیم که شاگرد مسیحیم *** بسی مرده گرفتیم و در او روح دمیدیم

حکیمان خبیریم که قاروره نگیریم *** که ما در تن رنجور چو اندیشه دویدیم

بیش از پورسینا از 500 سال قبل از میلاد مسیح آزمایش ادرار به گونه غیرعلمی انجام می گرفت. در حقیقت اولین پزشکی که آزمایش کامل ادرار را به گونه امروزی و با روش علمی در قرن دهم میلادی انجام داد، ابن سینا بود. در مقاله چهارم از چهار مقاله عروضی سمرقندی حکایت کرده اند: چون به گرگان رسید، به قاروره آوردن گرفتند و ابوعلی همی نگریست و دخلش پدید آمد و روز به روز می اضافه نمود.

ابن سینا با مشاهده ادرار و یافتن ویژگی های آن و جمع بندی یافته ها، قضاوت راجع به وضع بیمار می نمود. بیش از ابن سینا آزمایش ادرار بر مبنای مشاهده آن صورت نمی گرفت. ابن سینا برای اولین بار متوجه شد که ادرار مورد آزمایش باید نخستین ادرار بامدادی باشد و باید از شب قبل، از تناول آب خودداری شود. و امروزه ما می دانیم که آنالیز قدرت غلیظ و دفع اسید ادرار بهتر است با آزمایش اولین ادرار، پیش از آنکه بیمار مایعات مصرف نماید انجام گیرد. ادرار مورد معاینه حتی نباید یک ساعت مانده باشد. ادرار 6 ساعته را نبایستی معاینه کرد. باید توجه داشت که آیا بیمار ماده رنگی خورده است یا نه؟.

پورسینا می گوید: ظرفی که ادرار را در آن می گیرند باید شسته شده باشد. و باید ادرار را در جایی گذاشت که از تابش خورشید و از تأثیر باد محفوظ باشد تا گرمی و سردی بر آن اثر نگذارد و باید آنقدر مهلت داده که درد آن کاملاً جدا شود و ما امروزه می دانیم که ادرار بهتر است هرچه زودتر آزمایش شود و به خصوص تغییر شرایط فیزیکی محیط مانند حرارت می تواند اثرات چشم گیر روی pH و رسوب ادراری بگذارد.

علاوه بر آن، ابن سینا واقف بود که بیماریهای سایر اندامها را می تواند از راه آزمایش ادرار تشخیص بدهد و می گوید علائم اولیه ادراری از وضع کبد و اندامهای خدمتگزار کبد خبر می دهد. قطعی است که برای مثال انسداد کبد و مجاری صفراوی می تواند موجب تغییر رنگ ادرار شود.

اهمیت آزمایش کامل ادرار برای ابن سینا به خوبی روشن بوده، به همین خاطر سی و سه صفحه از کتاب خود را به آزمایش کامل ادرار اختصاص داده است و به گونه ای بسیار درست و علمی ادرار را از هفت نظر آنالیز کرده است.

پورسینا و آزمایش کامل ادرار

1- رنگ

2- هیئت (قوام)

3- روشنی و تیرگی

4- ته نشین

5- اندازه (حجم)

6- بوی ادرار

7- کف

می گوید: کسانی هستند که دست زدن و چشیدن آنرا ذکر کرده اند و این تنها مائیم که آنرا چندش آور دیدیم و به حساب نیاوردیم ولی در افتراق بین تیرگی و دُرد می گوید:

تیرگی با درد تفاوت دارد. زیرا بوسیله حس می توان بوجود دُرد پی برد در حالی که در مواردی که ضرورت داشته، ادرار را لمس و حس می کرده است.

1- رنگ: ابن سینا رنگهای کاهی، ترنجی، زرد طلایی، زرد نارنجی، رنگ آتشین (زرد پررنگ)، رنگ زعفرانی مایل به زرد طلایی که آنرا سرخ روشن توصیف کرده است برای ادرار ذکر می نماید. دو رنگ اول را طبیعی می داند و دلیل آن را تغلیظ ادرار در اثر نرسیدن آب به بدن و در نتیجه شاخص شدن مواد محلول در آن اسم می نماید.

جالب آن است که ارتباط رنگها را با بیماریها شرح داده و تغییر رنگ ادرار را در ارتباط با حرکات سخت توصیف کرده و مشخص است استاد باسم اولین نفرولوژیست متوجه رابدومیولیز Rhabdomyolysis شده اند، علاوه بر این توصیف کرده اند که رنگین شدن ادرار می تواند ناشی از نرسیدن آب آشامیدنی به بیمار باشد. درک این واقعیت نشانه تفکر قوی ابن سینا و برداشت درست علمی بر مبنای مشاهدات وی بوده که حتی امروزه گاهی عده ای از پزشکان از چنین درکی محروم هستند و بی جهت به خاطر تغییر رنگ ادرار ثانوی به خشکی بدن اقدام به انجام اوروگرافی وریدی و آنالیزهای غیرضروری دیگر می کنند که خود می تواند زیانبار باشد.

.... رنگ سرخ مایل به زعفرانی در بیماری کیسه صفرا و رنگ ادرار گاهی در بیماریهای شرائین خونی به رنگ خون در آید... در حالی که هیچ نوع باز شدن در رگها روی نداده.

در اینجا اشاره استاد به پدیده همولیز است که موجب تغییر رنگ ادرار بدون آنکه ارتباطی بین عروق و دستگاه ادراری گشوده شده باشد، می شود.

ابن سینا می دانست که خون موجود در ادرار ممکن است مربوط به دستگاه ادراری نبوده بلکه از جهاز تناسلی یا گوارشی باشد برای مثال خوردن داخل ادرار در حالت حیض نشانه بیماری نیست. در ارتباط رنگ و غلظت ادرار می گوید: چنانچه ادرار زعفرانی آتشین و به رنگ خون باشد رنگ و هیئت هر قدر رقیق تر باشد بدتر است و اگر به فراوانی از مجرا بیرون بریزد، در بیماریهای سخت و مختلط مژده امیدبخش است.

چنانچه قبل از شروع بحران، ادرار یک دفعه ریخته شود دلیل سخت شدن بیماری است.

در اینجا هم وی سعی دارد تا پدیده پلی اوری را به نحوی بیان نماید.

ابن سینا متوجه ارتباط پاره ای علائم بالینی و تغییر حالت ادرار بوده است. چنانچه می گوید: اگر قبل از تغییر رنگ ادرار، شب بیداری، کری و تشویش عقل و سردرد وجود داشته باشد دلیل آنست که خونریزی بینی روی می دهد و شاید علامت آن باشد که در کلیه بیمار سنگ پیدا شود.

واقعیت تشویش عقل و سردرد و خونریزی بینی می تواند تظاهرات Hypertensive encephalopathy باشد و در صورتیکه کری از پیش وجود داشته باشد نشانگان ALPORT را بخاطر می آورد و بی شک نارسایی کلیه که به صورت تغییر رنگ و هماتوری و بی رنگ شدن در اثر نارسایی پیشرفته و عوارض دیررس تر این نشانگان است که می رساند استاد با تغییر رنگ ادرار در بیماریهای نسبتاً کمیاب هم آشنا بوده است و متوجه ارتباط با مسائلی مانند کری و اختلال شنوایی بوده اند.

2- هیئت (قوام): ابن سینا متوجه بوده است که ادرار رقیق ممکن است از زیاد نوشیدن آب حاصل شود که در آن صورت نشانه سلامت کلیه هاست و در جای دیگر آورده است:

اگر در حالت تب شدید، ادرار غلیظ بطور آنی و به اندازه زیاد ریخته شود دلیل بهبودی است. که نشان دهنده این واقعیت است که ابن سینا متوجه ارتباط رنگ و حجم ادرار با شرایط عمومی بدن بوده است، که برای مثال این حالت امروزه بدنبال گلومرولونفریتهای حاد در مرحله دیورز پیش می آید.

3- روشنی و تیرگی: توجه به شفافیت ادرار و قضاوت از روی آن نشانه دیگری از حذاقت پورسینا است.

4- بوی ادرار: اگر ادرار سیاهرنگ ولی بدون بو باشد یا دارای بوی کمی باشد نشانه سردی است زیرا گاهی که طبیعت بسیار فروکش می نماید ادرار بو ندارد.

ابن سینا می گوید: ادرار بی بو در حالت بیماریهای شدید شاید شاهد مرگ نیروی غریزی باشد و امروزه ما می دانیم که کلیه نارسا فقط می تواند آب دفع نماید و این آب بدون بو می باشد. بوی گندیده ادرار را نشانه قرحه در دستگاه ادراری می داند.

5- کف ادرار: کف ادرار هم از نفوذ باد بیگانه ای در گوهر آن بوجود آمده است....

بویژه اگر باد در آب چیرگی داشته باشد. حبابهای بسیار بلند در آ ب ادرار نمایان می شود.

امروزه می دانیم که کف ادرار، ثانوی به دفع زیاد از اندازه پروتئین است و در صورتیکه وسایل موجود نباشد، شاید برترین راه تشخیص دفع پروتئین از راه ادرار وجود کف به مقدار زیاد باشد. در چنین شرایطی ادرار بایستی از فاصله روی آب ریخته شود.

6- انواع رسوبها: ابن سینا متوجه رسوب طبیعی (خوب) و رسوب بیمارگونه بوده است و بیان کرده است که ادرار لاغر اندامها در حالت تندرستی رسوب کمتری دارد و رسوب را از نظر گوهر رسوب، کمیّت آن، حالت اجزا، مکان رسوب، زمان رسوب، آمیزه های آن آنالیز می نمود. با توجه به عدم دسترسی به میکروسکوپ در هزارواندی سال پیش، چنین تعبیری بسیار داهیانه و سودمند بوده است و امروزه به کمک میکروسکوپ آنالیز رسوب ادراری مهمترین راه تشخیص بیماری است.

7- کمیت ادرار: ابن سینا واقعیت را دریافته بود که ناتوانی کلیه می توانند موجب کاهش حجم ادرار شود و در شرایط مختلف این حالت را توصیف کرده است. کم بودن ادرار را به همراه سردرد علامت بدی می داند که احتمالاً مشاهده ازدیاد فشار خون است. ابن سینا با آنالیز ادرار راجع به سن و جنس بیمار اظهارنظر می کرده است.

با توجه به آنکه ابن سینا از دانشمندان طلایه داری بود که بر مبنای مشاهده علمی آزمایش کامل ادرار را در خدمت تأیید تشخیص دلیل بیماری به کار گرفت می توان ادعا کرد که پایه گذار علوم آزمایشگاهی و نفرولوژی بوده است.

بی گمان، اگر مسئله کشف میکروسکوپ و روش اندازه گیری مقدار املاح و اسید ادرار در کار نمی بود؛ پس از گذشت ده قرن علم پزشکی و پیراپزشکی از نظر آزمایش کامل ادرار و نتیجه گیری از آن هنوز در مرحله قرن دهم میلادی بود و به درستی می توان این واقعیت را بیان نمود که پس از گذشت هزار سال و پیشرفت علم و همه گیر شدن آموزش پزشکی و پیراپزشکی هنوز آگاهی بسکمک از متخصصان پیرامون آموزش کامل ادرار از مقدار آنچه پورسینا بیان نمود، کمتر است.

باید امر و مقرر شود که در شروع آموزش پزشکی دانشجویان ما قانون ابن سینا را به اسم یک واحد درسی بخوانند و بخصوص برای تخصصهای نفرولوژی و علوم آزمایشگاهی نه تنها آموزش را از فصل آزمایش کامل ادرار کتاب قانون شروع کنند، بلکه در سرانجام دوره آموزش اثبات کنند آموزشهای استاد را فراگرفته اند.

منابع تحقیق :

1- قانون ابن سینا جلد اول انتشارات سروش، صفحات 312، 339

2- تاریخ طب اسلامی ادوارد براون، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی 1337

3- پزشکان نامی نوشته هنری ازیگریست، 1362

4- چهار مقاله نظامی عروضی باهتمام دکتر محمد مشخص، تهران، 1331

منبع مقاله :

گروهی از نویسندگان، (1394) مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، چاپ دوم.

منبع: راسخون